5 grudnia 2025 roku, w dokładną 50. rocznicę uroczystego oddania do użytku Dworca Centralnego, Archiwa Państwowe we współpracy z Polskimi Kolejami Państwowymi zaproszą warszawiaków, podróżnych oraz wszystkich pasjonatów historii do obejrzenia wyjątkowej wystawy „50 lat Dworca Centralnego w Archiwach Państwowych”. Ekspozycja zostanie udostępniona od godziny 8.00 bezpośrednio na terenie dworca, czyli w miejscu, które dla wielu pokoleń mieszkańców Polski pełniło rolę bramy do Warszawy i świata. Wystawa będzie dostępna wyłącznie przez trzy dni.
To autentyczna podróż przez czas oraz zapis wysiłku wielu pokoleń architektów, inżynierów, robotników i mieszkańców stolicy. Zgromadzimy materiały, które w ogromnej części nigdy wcześniej nie ujrzały światła dziennego — od unikalnych ujęć przedwojennego dworca, przez dokumentację techniczną, po prasowe relacje i materiały rejestrujące sam proces budowy. To żywa lekcja historii miasta i kraju — zaznacza dr hab. Lucyna Harc, Zastępca Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych.
Jedyny taki budynek w Polsce i symbol powojennej architektury
W Polsce nie ma drugiego obiektu, który odgrywałby podobną rolę jak Dworzec Centralny. To jedna z ikon architektury PRL-u i jeden z najbardziej rozpoznawalnych gmachów powojennego okresu. To właśnie tutaj przybywali i stąd ruszali w świat zagraniczni goście, przedstawiciele rządów, premierzy, artyści, wybitni sportowcy, a także miliony anonimowych pasażerów. Każdy, kto choć raz przyjeżdżał do Warszawy koleją, przeszedł przez jego halę, korzystał z peronów, przejść podziemnych i licznych korytarzy. Dworzec jest fragmentem architektonicznej historii Polski, w której stal, szkło, tory i kamień splatają się z historiami ludzi.
Materiały źródłowe i praca archiwistów
Ekspozycja została przygotowana na podstawie obszernej kwerendy przeprowadzonej w Archiwum Akt Nowych, Narodowym Archiwum Cyfrowym oraz Archiwum Państwowym w Warszawie. Zespół archiwistów, kierowany przez dr. Adama Grzegorza Dąbrowskiego, przeanalizował około 250 zdjęć, setki wycinków prasowych, arkuszy dokumentacji technicznej, pocztówek i akt. Spośród całego tego bogactwa wybrano kilkadziesiąt obiektów, z których powstała narracja o powstaniu i pięciu dekadach działania Dworca Centralnego.
Na planszach pojawią się m.in. rzadko prezentowane fotografie budowanego w latach 30. Dworca Głównego w Warszawie, artykuły prasowe z okresu międzywojennego i powojennego – w tym materiały dotyczące pożaru z czerwca 1939 roku i zdjęcia ruin z 1945 roku – a także projekty rozmaitych koncepcji centralnego dworca: z 1950 roku, z 1962 roku oraz projekt finalny autorstwa Arseniusza Romanowicza i Piotra Szymaniaka. Prezentacji będą towarzyszyć również materiały przedstawiające kulisy realizacji inwestycji: fragment porządku obrad Prezydium Rządu z 11 sierpnia 1972 roku, projekt decyzji o rozpoczęciu budowy, opracowania techniczne dotyczące ochrony przed hałasem oraz analizy obciążenia śniegiem konstrukcji dachowej.
Udało się odnaleźć dokumenty, które będą niespodzianką nawet dla ekspertów zajmujących się historią stolicy. To nie tylko efektowne ujęcia hali głównej czy estakad, ale również materiały prezentujące codzienność prowizorycznego dworca, kadry z budowy widzianej oczami warszawiaków, zdjęcia nieistniejącej już hali kasowej oraz dawnych punktów informacji zastąpionych obecnie elektronicznymi wyświetlaczami – podkreśla dr Adam Grzegorz Dąbrowski z Archiwum Akt Nowych, kustosz wystawy.
To archiwalne perełki, które pokazują Centralny jako dynamiczny element miasta, a nie jedynie obiekt architektoniczny.
Rozwój koncepcji warszawskiego dworca głównego
Kolejne części wystawy będą prowadzić oglądających przez najważniejsze etapy powstawania obiektu. Od pierwszych koncepcji centralnego dworca kolejowego dla Warszawy z drugiej połowy XIX wieku, przez śmiały projekt Czesława Przybylskiego i Andrzeja Pszenickiego z lat 30. XX wieku, przerwany przez pożar i wojnę, aż po powojenny prowizoryczny dworzec Warszawa Główna Osobowa i proces dojrzewania decyzji o budowie nowoczesnego węzła kolejowego. W latach 60., po oddaniu przelotowej linii średnicowej, idea głównego dworca wraca, tym razem pod nazwą „Warszawa Centralna”, odnoszącą się początkowo do tymczasowego przystanku z drewnianymi pawilonami.
Umieszczenie budowy obecnego Centralnego w planach inwestycyjnych państwa na lata 1971–1975 nadało projektowi kluczowy status. Archiwalne fotografie utrwaliły ogrom przedsięwzięcia – montaż podpór dachu hali głównej, konstrukcje wyłaniające się ponad Alejami Jerozolimskimi, pracowników budujących w warunkach utrzymującego się ruchu kolejowego, a w tle tymczasowy dworzec. Dokumentacja techniczna ujmuje skalę inwestycji w liczby: 12,5 tys. ton stali, 100 tys. m³ betonu, 80 tys. m² szkła i 50 tys. m² kamienia, w tym marmurów i granitów dolnośląskich. Widoczne są również decyzje o zakupie za granicą nowych elementów wyposażenia – takich jak elektroniczne zegary, automatyczne drzwi czy schody ruchome.
Centralny jako wizytówka epoki i codzienna przestrzeń podróżnych
Po otwarciu 5 grudnia 1975 roku Dworzec Centralny szybko stał się jedną z najważniejszych wizytówek Polski Ludowej. Wystawa przypomni relacje prasowe z tego dnia, zdjęcia z przecięcia wstęgi przez Edwarda Gierka, przyjazd delegacji radzieckiej na VII Zjazd PZPR, a także obrazy zwyczajnego życia: zatłoczone perony, parking z końca lat 70., wnętrza przejść podziemnych, punkty informacji automatycznej, pocztówki z widokami hali głównej oraz zimowe wejścia prowadzące do podziemnych części dworca.
Dworzec Centralny jest miejscem, w którym splatają się miliony osobistych historii. Jednocześnie stanowi przestrzeń odbijającą zmiany w architekturze, gospodarce i społecznym życiu kraju ostatniego półwiecza. Z perspektywy archiwistów to również dowód, że dokumenty, fotografie i plany zachowują nie tylko suche fakty, lecz także emocje, które można ponownie wydobyć i opowiedzieć – zauważa dr hab. Lucyna Harc.
Dla mieszkańców Warszawy to część tożsamości miasta, a dla Polaków – element pamięci zbiorowej i fragment narodowego dziedzictwa.
Kuratorzy, organizacja i program dodatkowy
Kuratorem wystawy „50 lat Dworca Centralnego w Archiwach Państwowych” jest dr Adam Grzegorz Dąbrowski z Archiwum Akt Nowych, natomiast za koordynację projektu odpowiada dr hab. Lucyna Harc. Ekspozycja została przygotowana przez instytucje sieci Archiwów Państwowych we współpracy z Polskimi Kolejami Państwowymi S.A.
Ekspozycja będzie dostępna na terenie Dworca Centralnego od 5 do 7 grudnia 2025 roku. W dniu inauguracji, 5 grudnia, zaplanowano oprowadzanie kuratorskie, skierowane do osób zainteresowanych dokładniejszym poznaniem historii dworca oraz materiałów archiwalnych, które posłużyły jako podstawa scenariusza wystawy.
Wersja internetowa: poszerzone materiały i dokumenty
Dla odwiedzających, którzy chcieliby zobaczyć więcej, przygotowano obszerną wersję online ekspozycji. Pod adresem 100.pkp.pl znajdą się dodatkowe fotografie, dokumenty i materiały uzupełniające – w tym nieprezentowane na planszach ujęcia funkcjonowania prowizorycznego dworca, alternatywne projekty i koncepcje przestrzenne, kolejne wersje planów technicznych oraz mniej znane sceny z różnych dekad historii Centralnego.
Opracowano przez Redakcję Informacje Warszawa na podstawie informacji prasowej nadesłanej przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych
